Sau đây là một số quy tắc cơ bản của danh pháp IUPAC. Danh pháp này
đã được hội hóa học cơ bản và ứng dụng quốc tế (the International Union
of Pure anh Applied Chemistry) thông qua năm 1957.
I – CẤU TẠO CỦA HỢP CHẤT HỮU CƠ VÀ CẤU TẠO CỦA TÊN GỌI

Theo IUPAC, cấu tạo một hợp chất hữu cơ gồm một mạch chính và có thể có các nhánh, nhóm thế hoặc các nhóm chức gắn vào nó.
[You must be registered and logged in to see this link.]

Do đó tên của một hợp chất hữu cơ phải phản ánh được
các hợp phần cấu tạo nói trên. Tên theo danh pháp IUPAC gồm 3 phần:
đầu, thân và đuôi:

- Các nhánh, nhóm thế và nhóm chức phụ tạo nên phần đầu

- Mạch chính hay vòng chính tạo nên phần thân

- Tên nhóm chức chính tạo nên phần đuôi
Trong ví dụ trên: 5,5 – đimetyl heptan 2 – on
Đầu Thân Đuôi

- Đầu: hai mạch nhánh metyl ở C số 5, đọc là 5,5 – đimetyl

- Thân: mạch chính có 7C (đánh số từ 1 đến 7) không có liên kết bội, đọc là heptan

- Đuôi: nhóm chức xeton ở C số 2, đọc là 2 – on

Vì vậy hợp chất có tên là: 5,5 – đimetyl heptan 2 – on


[You must be registered and logged in to see this link.]
Vì vậy hợp chất có tên là: 2 – hiđroxi benzen – 1 – cacboxylic
II – CÁCH CHỌN MẠCH CHÍNH VÀ ĐÁNH SỐ
1. Với hiđrocacbon no

- Mạch chính là mạch có nhiều nhánh nhất và dài nhất, số 1 phải dành cho C ở đầu gần mạch nhánh nhất
[You must be registered and logged in to see this link.]

- Khi mạch chính có nhiều nhánh thì các số được đánh
theo quy tắc số nhỏ nhất, nghĩa là phải đánh số sao cho tổng của chúng
trong tên gọi là nhỏ nhất.
[You must be registered and logged in to see this link.]

- Nếu đánh số ngược lại, hợp chất sẽ có tên là: 3 –
etyl – 5,6 – đimetyl heptan có tổng = 14. Theo thứ tự chữ cái thì etyl
phải được đọc trước metyl.

2. Với hiđrocacbon không no

- Mạch chính là mạch có nhiều liên kết bội và dài nhất, số 1 dành cho C ở đầu gần liên kết bội
[You must be registered and logged in to see this link.]

3. Với hợp chất mạch vòng

- Mạch chính là mạch vòng, số 1 dành cho C trong mạch
chính mang nhánh đơn giản nhất, các số tiếp theo được đánh theo quy
tắc số nhỏ nhất.

Ví dụ 9 Ví dụ 10 Ví dụ 11

[You must be registered and logged in to see this link.]

3 – etyl – 1 – metyl xyclohexan 1 – metyl – 3 –propyl benzen 2 – etyl – 1 – metyl naphtalen

- Khi hợp chất có nhiều vòng rời rạc thì mạch chính là mạch thẳng.

* Ví dụ 12:

[You must be registered and logged in to see this link.]

1,1,1 – triclo – 2,2 – bis(4 – clophenyl) etan (DDT)
(bis thay cho đi nếu nhóm thế phức tạp)

- Khi có nhóm thế hoặc nhóm chức gắn với vòng, số 1
đặt ở C trong mạch vòng gắn trực tiếp với nguyên tử ở nhánh hoặc ở nhóm
chức có khối lượng nguyên tử nhỏ nhất. Các số tiếp theo cũng được đánh
theo qui tắc số nhỏ nhất.

* Ví dụ 13:

[You must be registered and logged in to see this link.]

4 – amino – 1,2 – đimetyl benzen

Trong công thức trên, số 1 dành cho C gắn với –CH₃ mà không phải C gắn với –NH₂ vì khối lượng nguyên tử của C nhỏ hơn của N

- Đối với mạch nhiều vòng ghép, nhiều cầu.

* Ví dụ 14:

[You must be registered and logged in to see this link.]

Spiro [2,3] hexan

Trong đó: hexan là tên gọi mạch chính 6C không có
liên kết bội, xếp thành 2 vòng có số C theo thứ tự tăng dần là 2 và 3
được đặt trong ngoặc vuông [ ] và cách nhau dấu phẩy. Hai vòng có chung 1
nguyên tử C nên có tiếp đầu ngữ spiro.

* Ví dụ 15:

[You must be registered and logged in to see this link.]

1,7,7 – trimetyl bixiclo [2.2.1] heptan – 2 – on

Trong đó: heptan là tên gọi mạch chính 7C không có liên kết bội, xếp thành 2 vòng và có 3 cầu nối: cầu 1234 có số nhịp là 2C (C₂, C₃); cầu 1564 có số nhịp là 2C (C₅, C₆); cầu 174 có số nhịp là 1C (C₇).
Chữ số chỉ số nguyên tử C ở mỗi cầu được viết theo thứ tự nhỏ dần, đặt
trong ngoặc vuông [ ] và cách nhau dấu chấm. Thêm tiếp đầu ngữ bixiclo
khi có chung cầu nối.

4. Với hợp chất có nhóm thế, nhóm chức

- Khi mạch chính có nhóm thế, nhóm chức thì số 1 đặt ở đầu gần nhóm chức



[You must be registered and logged in to see this link.]

- Khi hợp chất hữu cơ có từ hai nhóm chức trở lên thì
sẽ có nhóm chức chính (có độ hơn cấp cao nhất) và nhóm chức phụ. Mức
độ hơn cấp của các nhóm chức như sau: –COOH > –CHO > >C=O >
–OH > –NH₂. Số 1 đặt ở đầu gần nhóm chức chính.

[You must be registered and logged in to see this link.]

Axit formylbutanđioic

* Ví dụ 20:

[You must be registered and logged in to see this link.]

Axit 4 – hiđroxi xiclohexan cacboxylic

Sau đây là cách gọi tên este theo yêu cầu của một số học sinh.

Tên este gồm: Tên gốc hiđrocacbon R’ + tên anion gốc axit (thay đuôi ic thành at)
Ví dụ:
- HCOOC₂H₅ : etyl fomat (hay etyl metanoat)
- CH₃COOCH=CH₂ : vinyl axetat
- CH₂=CHCOOCH₃ : metyl acrylat
- CH₂=C(CH₃)COOCH₃: metyl metacrylat
- CH₃COOCH₂CH₂CH(CH₃)₂ : isoamyl axetat
- CH₃COOCH₂CH=CHCH₂CH₂CH₃ : hex-2-en-1-yl axetat
- C₆H₅COOCH=CH₂ : vinyl benzoat
- CH₃COOC₆H₅ : phenyl axetat
- CH₃COOCH₂C₆H₅ : benzyl axetat
- C₂H₅OOC[CH₂]₄COOCH(CH₃)₂ : etyl isopropyl ađipat
- (CH₃COO)₂C₂H₄ : etylenglicol điaxetat
- CH₂(COOC₂H₅)₂ : đietyl malonat
- (CH₃[CH₂]₇CH=CH[CH₂]₇COO)₃C₃H₅ : glixeryl trioleat (hay triolein hay trioleoylglixerol)
- [You must be registered and logged in to see this link.]: glixeryl panmitostearooleat (hay panmitoylstearoyloleoylglixerol)
- CH₃[CH₂]₁₄COO[CH₂]₁₅CH₃ : miricyl panmitat (hay sáp ong)

Hồ Chí Tuấn - ĐH Y Hà Nội
Nguồn Moon.vn